La etikë Është një term që vjen nga greqishtja 'ethos'. Fillimisht do të thoshte 'vendbanim'. Me kalimin e kohës, kuptimi i tij evoluoi për të treguar 'karakterin' ose 'mënyrën e të qenurit'. Sot, etika është një degë e filozofisë që studion parimet që drejtojnë sjelljen njerëzore drejt asaj që është e drejtë ose e gabuar, në mënyrë që të promovojë një shoqëri ideale.
Etika nuk është thjesht një teori abstrakte, por ajo ndikon thellë në vendimet tona të përditshme, si personalisht ashtu edhe profesionalisht. Në fakt, ajo ndikon në çdo veprim tonë, pasi na fton të reflektojmë nëse po bëjmë apo jo gjënë e duhur në jetën dhe profesionin tonë.
Nga ana tjetër, deontologjia, origjina etimologjike e të cilit vjen gjithashtu nga greqishtja ('deontos', që do të thotë 'detyrë'), fokusohet në detyrimet morale. Konkretisht, deontologjia vendos standarde që përcaktojnë detyrat dhe përgjegjësitë e profesionistëve në ushtrimin e funksioneve të tyre. Edhe pse shpesh ngatërrohen, etika dhe deontologjia diferencohen kryesisht nga fusha e tyre e zbatimit dhe fokusi i tyre: ndërsa etika është një grup parimesh të orientuara drejt së mirës, deontologjia është tërësia e rregullave që duhet të ndiqen në bazë të detyrës.
Përkufizimi i Etikës dhe karakteristikat e saj
Etika është, në thelb, një shkencë normative që studion parimet që rregullojnë sjelljen njerëzore. Ndryshe nga morali, i cili i referohet normave të imponuara nga shoqëria, etika u referohet parimeve të brendshme që vendos çdo individ për të vepruar drejt. Një aspekt kyç i etikës është se ajo nuk imponon rregulla të jashtme, por përkundrazi çdo person vendos lirisht se çfarë është e drejtë dhe e gabuar.
Nga pikëpamja filozofike, etika është analizuar ndër shekuj nga mendimtarë të mëdhenj. Në fakt autorët klasikë si p.sh Aristoteles Ata thonë se e mira arrihet përmes zhvillimit personal dhe kërkimit të lumturisë. Për Dekarti, qenia njerëzore është përgjegjëse për veprimet e tij nëpërmjet administrimit të vullnetit të tij dhe vetëm nëpërmjet zotërimit të emocioneve si dashuria, urrejtja apo gëzimi ai mund të aspirojë një jetë të plotë. Sokrati Ai gjithashtu theksoi rëndësinë e virtytit, duke e përshkruar të keqen si pasojë e injorancës.
Në modernitet, teoritë e Psikanaliza e Frojdit Ata gjithashtu ndikuan në studimet etike. Frojdi pohoi se shumë nga vendimet tona etike ndikohen nga përvojat e hershme, të tilla si ato të përjetuara në fëmijëri. Kjo do të thotë, përvojat e jetuara mund të përcaktojnë mënyrën se si ne veprojmë dhe si u përmbahemi vlerave të mësuara gjatë trajnimit tonë.
Etika, pra, luan një rol vendimtar në evolucionin tonë personal, sjelljen tonë dhe ndërveprimin tonë me shoqërinë.
Shembuj të Rregullave Etike
- Profesionistët shëndetësorë duhet të ruajnë konfidencialiteti mjekësor, domethënë, mos zbulimi i informacionit të pacientit pa pëlqimin e tyre.
- Avokatët kanë sekret profesional, që nënkupton se ata nuk duhet të zbulojnë informacione për klientët e tyre pa pëlqimin e tyre të qartë.
- Oficerët e zbatimit të ligjit, ashtu si oficerët e policisë, duhet të ushtrojnë pushtetin e tyre pa e përdorur pozicionin e tyre për përfitime personale.
Këto lloj rregullash dalin natyrshëm nga fusha etike, pasi janë vetë profesionistët ata që në bazë të karakterit dhe formimit të tyre vendosin t'i zbatojnë ato në dobi të bashkëjetesës harmonike shoqërore.
Deontologjia: Teoria e Detyrës
Në kontekstin profesional, deontologjia është një disiplinë e ngarkuar për të studiuar rregullat që rregullojnë sjelljen e profesionistëve. Këto standarde janë vendosur nga kodet deontologjike të çdo profesioni. Një kod etike përcakton bazat etike mbi të cilat profesionistët duhet të kryejnë punën e tyre.
Është e rëndësishme të theksohet se deontologjia nuk i lë vendimet morale të individualizuara siç bën zakonisht etika. Ndërsa etika është më subjektive, deontologjia është më normative në natyrë dhe zbatohet në një mënyrë më objektive.
Jeremy Bentham, një nga eksponentët kryesorë të deontologjisë, shpjegoi se ndërsa etika priret të orientohet drejt asaj që është moralisht e drejtë ose e gabuar nga një këndvështrim individual, deontologjia është e orientuar drejt detyrave që duhen adoptuar në një nivel profesional për të maksimizuar mirëqenien. Këto detyra profesionale, kur shkelen, mund të çojnë në sanksione brenda sektorit profesional, duke ndikuar drejtpërdrejt në performancën e anëtarëve të tij.
Institucionet profesionale janë ato që krijojnë dhe menaxhojnë këto kode deontologjike. Shembujt variojnë nga kolegjet mjekësore te kolegjet e juristëve, inxhinierëve dhe gazetarëve. Këto kode përcaktojnë rregullat deontologjike që duhen ndjekur në çdo profesion, të shoqëruara me sanksione në rast mosrespektimi.
Shembuj të rregullave deontologjike
- Në mjekësi, sekret profesional Është një detyrë themelore për të mbrojtur informacionin konfidencial të pacientit.
- Gazetarët duhet verifikoni vërtetësinë e informacionit para publikimit të tyre, duke ruajtur gjithmonë integritetin e tyre etik.
- Në fushën juridike, avokatët duhet gjithmonë ruajnë konfidencialitetin e klientëve të saj, pasi funksioni i saj është t'i përfaqësojë ata në mënyrën më të drejtë.
Dallimet midis Etikës dhe Deontologjisë
Është e mundur që, në disa kontekste, etika dhe deontologjia mund të duken se mbivendosen, por të dyja kanë fusha veprimi të ndryshme dhe të rëndësishme. Në fushën profesionale, deontologjia luan një rol themelor, pasi vendos rregulla të qarta dhe objektive se çfarë sjellje lejohet dhe çfarë është e ndaluar ose jo e rekomanduar.
Përkundrazi, etika është një grup parimesh më subjektive që secili individ i adopton bazuar në vlerat e tij personale. Shpesh është më fleksibël se deontologjia, duke i lejuar personit të zgjedhë atë që është moralisht e drejtë në jetën e tyre. Në terma të përgjithshëm, dallimet mund të përmblidhen si më poshtë:
- Etika: I orientuar drejt së mirës, pa baza fikse rregullatore. Ai fokusohet në parime individuale subjektive dhe jo domosdoshmërisht rregulla të imponuara.
- Deontologjia: Të udhëhequr nga detyra. Ai bazohet në kode dhe standarde që duhen ndjekur, veçanërisht në fushën profesionale. Ajo ka një natyrë më normative dhe sanksionuese.
Megjithatë, është e rëndësishme të pranohet se të dyja qasjet nuk janë ekskluzive ose të kundërta, por përkundrazi plotësuese. Etika i frymëzon njerëzit të veprojnë me integritet kur nuk ka rregulla që e imponojnë atë. Nga ana tjetër, deontologjia siguron që të ruhet një standard i lartë profesional.
Pasojat e Mospërputhjes Deontologjike
Mosrespektimi i rregullave deontologjike ka pasoja të qarta dhe të qarta. Kur një profesionist shkel një kod të etikës, ai mund të përballet me sanksione që variojnë nga gjobat deri te humbja e së drejtës për të ushtruar profesionin e tyre.
Për shembull, nëse një mjek shkel parimin e konfidencialitetit, ai mund të përballet si me sanksione nga shoqata e tij profesionale ashtu edhe me pasoja ligjore. Nga ana tjetër, një shkelje etike, pa mbështetje normative, mund të mos ketë pasoja formale përtej kritikës sociale ose personale.
L Kolegjet profesionale Ato luajnë një rol vendimtar në rregullimin e zbatimit dhe përputhshmërisë së kodeve të etikës. Ata janë përgjegjës për të siguruar që të gjithë anëtarët e tyre profesionistë të veprojnë brenda kornizave të pranuara nga shoqëria.
Çdo sektor profesional, qoftë mjekësi, juridik apo gazetari, ka kodin e vet të etikës dhe një sistem sanksionesh për profesionistët që nuk respektojnë standardet e vendosura.
Zbatimi i Etikës dhe Deontologjisë në Arsim
Në botën e arsimit, etika dhe deontologjia luajnë një rol themelor. Mësuesit duhet jo vetëm të përmbushin detyrimet e tyre profesionale, por edhe të jenë modele të sjelljes etike për nxënësit. Sipas Michel Fariña (2000), arsimi është një hapësirë ku konflikte të ndryshme etike lindin nga marrëdhënia mes mësuesve dhe nxënësve.
Vlerat etike i lejojnë mësuesit të trajtojnë jo vetëm aspektet teknike të mësimdhënies, por edhe aspekte të tjera sociale dhe emocionale. Kjo do të thotë që një mësues duhet të shkojë më lart dhe përtej në përgjegjësitë e tij ose të saj dhe të jetë shembull për studentët në mënyrë që ai ose ajo të rrënjos vlerat etike në mënyrë efektive.
Në mënyrë plotësuese, kodet deontologjike për mësuesit detajojnë gjithashtu përgjegjësitë ndaj kolegëve të tyre dhe komunitetit arsimor. Parimet si respektimi i të drejtave të njeriut, barazia dhe drejtësia janë thelbësore për të garantuar një klimë pozitive arsimore.
Një mësues mund të ketë formim akademik, por përgatitja e tij/saj në kompetencat etike është gjithashtu çelësi për të përballuar dilemat e përditshme që dalin në mjediset akademike.
Nevoja për etikë dhe deontologji në botën e globalizuar
Me shfaqjen e një bote gjithnjë e më të ndërlidhur dhe të globalizuar, është e qartë se si etika ashtu edhe deontologjia janë thelbësore për të siguruar një ekuilibër midis të drejtave individuale dhe detyrave sociale.
Është e rëndësishme të theksohet se pa etikë të qartë ose deontologji efektive, disa aktivitete profesionale dhe sociale mund të ndikohen nga korrupsioni, abuzimi me pushtetin ose humbja e besimit publik. Për këtë arsye, kodet deontologjike janë thelbësore në mjediset profesionale, pasi ato rregullojnë sjelljet në mënyrë që ato të përputhen me vlerat etike dhe mirëqenien sociale.
Etika, nga ana e saj, vazhdon të jetë një dritë udhëzuese që i drejton njerëzit në marrjen e vendimeve përtej normave të imponuara, duke i frymëzuar ata të veprojnë drejt edhe në ato kontekste ku nuk ka rregulla të qarta.
Të dy konceptet luajnë një rol vendimtar në krijimin e një shoqërie më të drejtë, më të barabartë dhe harmonike. Ata duhet të jenë të pranishëm në çdo aspekt të sjelljes njerëzore për të promovuar një bashkëjetesë më të shëndetshme mes njerëzve.
Së fundi, është e rëndësishme të mbani mend se etika nuk është vetëm një çështje individuale dhe as deontologjia nuk është ekskluzive për profesionistët. Të dy konceptet janë të pranishme në përditshmërinë e çdo njeriu, si udhërrëfyes për marrjen e vendimeve të duhura në dobi të vetes dhe të pjesës tjetër të shoqërisë.